ΠΑΤΗΣΤΕ ΓΙΑ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΤΟ ΜΕΝΟΥ
Μέ ἀφορμή μία ἐργασία του κ. Γεωργίου Ματζαρίδη, καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. «Ἡ Χριστοειδής μεταμόρφωση τοῦ νοῦ» πού δημοσιεύθηκε. Περιοδ. «᾿Ορθόδοξη Μαρτυρία» Κύπρου, ἀρ. 45/ Χειμώνας 1995, σελ. 21-2. σ. 1
Ἐπιμέλεια: Κων/νου Ἡρ. Δεσπότη
Τί εἶναι ὁ νοῦς κατά τούς Ἁγίους Πατέρες;
Νοῦς τό λογικό μέρος τῆς ψυχῆς χαρακτηρίζεται ὡς ἡγεμονικό καί ἀρχικό ἀπό τήν φύση του εἶναι ὁ αὐτοκράτοράς μας[1].
Εἶναι ὁ ὀφθαλμός τῆς ψυχῆς καί ὁ τροφοδότης τῆς καρδιᾶς κατά τόν Ὅσιο Ἰωσήφ τόν ἡσυχαστή.
Δέν εἶναι ἀπόλυτα ἡ διάνοια ἤ λογική παρ’ ὅτι ἐτυμολογικά ἔχει τόν νοῦ, διά – νο-οῦμαι, ὁ νοῦς εἶναι ἡ νοερά ἐνέργεια πού πρέπει νά βρίσκεται στήν καρδιά καί εἶναι τό μοναδικό ὄργανο πού μπορεῖ νά ἔχει κοινωνία – ἐμπειρία μέ τόν Θεοῦ. Ὅταν ὅμως εὑ-ρίσκεται στόν ἐγκέφαλο τότε λέγεται λογική ἤ διάνοια πού ἀσχολεῖται μέ τίς ἐργα-σίες τοῦ ἐγκεφάλου, μπορεῖ νά ἐκφράζει τίς ἐμπειρίες τοῦ νοῦ – νοερᾶς ἐνέργειας, πού οἱ ἅγιοι τήν ὀνόμασαν λεπτοτάτη προσοχή (Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς). Ἔχουμε δύο πα-ράλληλες ἐνέργειες, πού λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός[2].
Μπορεῖ νά λύνει ἕνα πρόβλημα μέ τήν λογική ἀλλά ὁ νοῦς μπορεῖ νά κάνει κάτι ἄλ-λο, νά προσεύχεται, ἤ σκέπτεται ἕνα ἀγαπητό του πρόσωπο. Ὁ ἅγιος Παιος ἔλεγε, τό κρασί πού βγαίνει ἀπό τά σταφύλια εἶναι ἡ λογική καί ὅταν τό ἀποστάζουμε βγαίνει τό τσίπουρο, αὐτό εἶναι ὁ νοῦς. Οἱ κινήσεις τοῦ νοῦ εἶναι τρεῖς ἡ κατά φύση ὅταν εἶναι στήν καρδιά, ἡ παρά φύση ὅταν ὁ νοῦς αἰχμαλωτίζεται ἀπό τήν λογική καί ὑπέρ φύση ὅταν ἔχει ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ[3].
᾿Απὸ τὸ σκοτισμένο νοῦ τοῦ ἀνθρώπου, τήν πτώση ὁ νοῦς σκοτίστηκε καί ἔφυγε ἀπό τήν καρδιά καί περιπλκανιέται στίς κοσμικές ἡδονές. Μετά ἀπό αὐτό ἄρχισαν κι ἐξακο-λουθοῦν νὰ δημιουργοῦνται ὅλα τὰ κακὰ μέσα στὸν κόσμο. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ἡ ἐξαφάνισή τους εἶναι δυνατὴ μόνο μὲ τὸ φωτισμὸ τοῦ νοῦ ἀπὸ τὸ φῶς τοῦ Χριστοῦ· μὲ τὴν Χρι-στοειδὴ μεταμόρφωσή του.
Τί ἀποτελεῖ ὁ νοῦς μας;
Ἀποτελεῖ τὸ ὑψηλότερο στοιχεῖο τῆς ὑπάρξεώς μας. ῾Η «κατ᾿ εἰκόνα» Θεοῦ δημιουρ-γία τοῦ ἀνθρώπου ἀποτυπώνεται πρωτίστως στὸ νοῦ. Αὐτὸς εἶναι τὸ «ἔσοπτρον», δη-λαδὴ ὁ καθρέφτης, ποὺ ἀντικατοπτρίζει τὸ Δημιουργό του.
Πότε λειτουργεῖ θεοπρεπῶς ὁ νοῦς μας;
῞Οταν ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι στραμμένος πρὸς τὸ Θεό, δέχεται τὸ θεῖο φῶς καὶ γίνεται φῶς ὁ ἴδιος.
Ποιά εἶναι ἡ οὐσία καί ἡ ἐνέργεια τοῦ νοῦ;
Οὐσία του εἶναι ἡ βαθειά καρδιά καί ἐνέργειά του ἡ σκέψη καί ὅταν παρεμβαίνει ἡ
φαντασία τότε δημιουργεῖται ὁ λογισμός, ἡ σκέψη μέ εἰκόνα.
῞Οταν ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου σκοτισθεῖ, ἡ σκέψη του, ποὺ κινεῖται στὸ σκοτάδι, αἰχ-μαλωτίζεται στὶς αἰσθήσεις καὶ τὰ πάθη καὶ γίνεται κτηνώδης ἤ δαιμονιώδης.
«Νοῦς γὰρ ἀποστὰς τοῦ Θεοῦ ἤ κτηνώδης γίνεται ἤ δαιμονιώδης, καὶ τῶν ὅρων ἀπο-στατήσας τῆς φύσεως…ταῖς σαρκικαῖς ἐπιθυμίαις ἔκδοτον ἑαυτὸν ποιεῖ, καὶ μέτρον ἡδονῆς οὐ γινώσκει».
Αὐτὸ συνέβη μὲ τὴν πτώση τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ αὐτὸ ἐξακολουθεῖ νὰ συμβαίνει μὲ ὅλ-ους τοὺς ἀπόγονους τοῦ ᾿Αδάμ. ῾Η πτώση τοῦ πρώτου ἀνθρώπου συμπαρέσυρε ὁλό-κληρη τὴν ἀνθρωπότητα.
Γι᾿ αὐτὸ χρειάστηκε νὰ ἔρθει ὁ νέος ᾿Αδάμ, ὁ Χριστός, γιὰ νὰ καταστεῖ ἡ ἀπαρχὴ τῆς καινῆς κτίσεως, τῆς ᾿Εκκλησίας. Καὶ ἔδωσε τὶς ἐντολές του, οἱ ὁποῖες εἶναι τὸ φῶς τῆς νέας ζωῆς, ποὺ καλοῦνται νὰ ζήσουν οἱ πιστοί.
Πότε σκοτίζεται ὁ νοῦς μας;
῞Οταν ὅμως ἀποστρέφεται τὸ Θεό, χάνει τὸ φῶς του,σκοτίζεται καὶ κινεῖται στὸ σκο-τάδι. ῾Υποδουλώνεται στὶς μέριμνες καὶ τὶς φροντίδες τοῦ κόσμου, ἀλλοτριώνεται ἀπὸ τὸ θόρυβο καὶ τὴν ταραχή του καὶ λησμονεῖ τὸ Θεὸ καὶ τὸν ἑαυτό του.
Νοῦς. Πότε ὁ νοῦς δέν ἀκτινοβολεῖ τό θεῖο Φῶς
Ὅταν ὁ νοῦς εἶναι καθαρός τότε δέχεται τό θεῖο Φῶς καί το ἀντανακλᾶ. Διαφορετικά ἀπό τήν λάσπη καί τό σκοτάδι τῆς ἁμαρτίας δέν ἑνώνεται μέ τό θεῖο Φῶς. Ἔτσι γίνεται κτηνώδης ἤ δαιμονιώδης. Κτηνώδης μὲ τὸ νὰ κυλιέται ὁ ἴδιος στὴ λάσπη, καὶ δαιμο-νιώδης μὲ τὸ νὰ παρασύρει καὶ ἄλλους σ᾿ αὐτήν, καὶ νὰ γίνεται ἑστία μολύνσεως καὶ καταστροφῆς.
Νοῦς. Πῶς διορθώνεται ὁ νοῦς;
Η διόρθωση ἀπὸ τὴν νοσηρὴ αὐτὴ πνευματικὴ κατάσταση ἀπαιτεῖ τὴν κάθαρση, τὸν ἐξαγνισμὸ τοῦ νοῦ μας.
Ἡ διόρθωση τοῦ νοῦ,ὅπως διδάσκει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς,ἀρχίζει μὲ τὴν ἐπι- στροφή του στὸν ἑαυτό του. Ὅταν ἀποκολλήσει ὁ ἄνθρωπος τὴν ἐνέργεια τοῦ νοῦ του, δηλαδὴ τὶς σκέψεις καὶ τοὺς συλλογισμούς του, ἀπὸ τὰ πάθη καὶ τὴν ἁμαρτία, ἄν ἡσυ-χάσει καὶ ἐπιστρέψει ἐν μετανοίᾳ στὸν ἑαυτό του καὶ τὸν Θεό, νά βγεῖ ἀπό το σκοτεινό ὑπόγειο τοῦ παλαοῦ ἀνθρώπου, τοῦ ἅδη καίν ά μεταβεῖ ἐπάνω στο φῶς τῆς ζωῆς, δὲν μπορεῖ νὰ βρεῖ τὸν πραγματικὸ πλοῦτο ποὺ ἔλαβε δηλ. τήν θεία Χάρη πού εἶναι κρυμ-μένη ἀπό τά πάθη.
Ὁ νοῦς εἶναι ἡ περιουσία τοῦ ἀνθρώπου, ἑρμηνεύοντας ὁ ἅγιος Γρηγόριος τὴν παρα-βολὴ τοῦ ᾿Ασώτου, ῞Οταν ὁ ἄνθρωπος ἐκτραπεῖ στὴν ἁμαρτωλὴ ζωή, ὁ νοῦς του δια-σκορπίζεται καὶ προσκολλᾶται στὰ πάθη. Τότε ὁ ἄνθρωπος λιμοκτονεῖ πνευματικὰ καὶ δὲν σώζεται, ἄν δὲν μετανοήσει καὶ δὲν ἐπιστρέψει στὸ Θεό.
῾Η μετάνοια καὶ ἡ ἐπιστροφὴ τοῦ νοῦ μας στὸν Θεὸ δὲν γίνεται μὲ κάποια κίνηση πρὸς τὸ ἄπειρο. Δὲν γίνεται κἂν μὲ κάποια κίνηση ποὺ στρέφεται ἔξω ἀπὸ ἐμᾶς.
Γίνεται μὲ τὴν ἐπιστροφὴ στὸν ἑαυτό μας. Γίνεται μὲ τὴν ἐπιστροφὴ τῆς ἐνέργειας τοῦ νοῦ μας, τῆς σκέψεως καὶ τῶν συλλογισμῶν μας, στὸν «κρυπτὸν τῆς καρδίας ἄνθρω-πον». Γίνεται μὲ τὴν προσωπικὴ συνάντηση καὶ ἕνωση μὲ τὸν Θεό, ποὺ σκηνώνει μέσα μας, γιὰ νὰ καθαρίσει τὸν νοῦ καὶ τὴν καρδιά μας καὶ νὰ τὰ λαμπρύνει μὲ τὸ φῶς τῆς θείας δόξας του. ᾿Αφότου βαπτισθήκαμε στὸ ὄνομα τῆς ῾Αγίας Τριάδος καὶ ἐνταχθήκα-με στὴν ᾿Εκκλησία τοῦ Χριστοῦ ἔχουμε τὸν ἴδιο τὸ Χριστὸ μέσα μας. Γι᾿ αὐτὸ ἄλλωστε φέρουμε καὶ τὸ ὄνομά του, λεγόμαστε Χριστιανοί.
Χριστιανισμός. Ποιός θεωρεῖται ὡς αὐθεντικός Χριστιανισμός;
Ἡ πραγματική θρησκευτικότητα πού περιορίζεται στὶς ὀφθαλμοφανεῖς ἀνάγκες καὶ ἀναζητεῖ τὴν ἄμεση ἀντιμετώπισή τους[4].
Ορθοδοξία. Ποιά θεωρεῖται πραγματική Ὀρθοδοξία;
Ἡ πραγματική θρησκευτικότητα πού περιορίζεται στὶς ὀφθαλμοφανεῖς ἀνάγκες καὶ ἀναζητεῖ τὴν ἄμεση ἀντιμετώπισή τους[5].
Πότε λειτουργεῖ θεοπρεπῶς ὁ ἄνθρωπος;
Ὅταν προσανατολίσουμε σωστά πρός τόν Θεόν τόν νοῦ μας καί τόν ἐξαγνίσουμε. Διαφορετικά θα στραφεῖ ἐναντίον μας.
Πότε μαθαίνουμε ἀληθινά τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος;
«Σχολάσατε καὶ γνῶτε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεός» (Ψαλμ. 45, 11), λέει τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ μὲ τὸ στόμα τοῦ ψαλμωδοῦ. ῞Οταν γνωρίζουμε ποιὸς εἶναι ὁ Θεός, τότε μαθαίνουμε καὶ ποιὸς εἶναι ὁ ἀληθινὸς ἄνθρωπος.
Πότε καί πῶς ὁ Χριστός κατοικεῖ στόν ἄνθρωπο;
Μέ τήν κάθαρση τοῦ νοῦ καί τῆς καρδιᾶς του.Μὲ τὰ Μυστήρια τῆς ᾿Εκκλησίας,τὸ Βά- πτισμα, τὸ Χρίσμα, τὴ θεία Εὐχαριστία κατοικεῖ στὸν ἄνθρωπο ὁ Χριστός. Αὐτὸ δὲν ση-μαίνει ὅτι ὁ Χριστὸς μεταβάλλει αὐτομάτως τὸν ἄνθρωπο μὲ κάποιο μηχανικὸ τρόπο. ῾Ο ἄνθρωπος ἐξακολουθεῖ νὰ διατηρεῖ τὴ φύση του.
῾Ο Χριστὸς ἀνοίγει τὸ δρόμο τῆς ἀνακαινίσεως καὶ προσφέρει τὴ Χάρη του, γιὰ νὰ τὸν ἀκολουθήσει ὁ ἄνθρωπος μὲ τὴν ἐλεύθερη βούλησή του.
Τί συμβαίνει ὅταν τό θέλημα τοῦ ἀνθρώπου δέν συμφωνεῖ μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ;
Δέν ἑνώνεται μέ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ, δέν μπορεῖ νὰ ρυθμίσει τὴν ζωή του σύμφωνα μὲ τὶς ἐντολές Του, ἔτσι ἡ θ. Χάρη παραμένει ἄκαρπη.
Πότε ἡ θεία Χάρη παραμένει ἄκαρπη;
Ὅταν δέν ταυτίζει ὁ ἄνθρωπος τό θέλημά του μέ το θέλημα τοῦ Θεοῦ, δεν μπορεῖ νά τηρεῖ τίς ἐντολές καί δεν μπορεῖ νά ρυθμίζει τήν ζωή του.
Ποιό εἶναι το κριτήριο τῆς κρίσεως κατά τήν Δευτέρα Παρουσία;
Στὴν περικοπὴ τῆς κρίσεως ἐπισημαίνεται ὅτι ἡ κρίση τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τὸ Χριστὸ θὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ βάση τὴν ἀγάπη ποὺ ἔδειξαν ἀπέναντί Του. Στὸ πρόσωπο τοῦ πλησίον βρίσκεται ὁ ἴδιος ὁ Χριστός. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν πλησίον, ποὺ εἶναι ἀγάπη πρὸς τὸν ἴδιο τὸ Χριστό, ἔχει πρωταρχικὴ σπουδαιότητα στὴ χριστιανικὴ ζωή.
᾿Αλλὰ ὁ Χριστός, ποὺ βρίσκεται στὸ πρόσωπο τοῦ πλησίον μας, βρίσκεται καὶ σὲ μᾶς· στὸν καθένα μας. Καὶ ὅταν ἐμεῖς τὸν λησμονοῦμε, κτυπάει τὴν πόρτα τῆς καρδιᾶς μας, γιὰ νὰ τοῦ ἀνοίξουμε νὰ ἔρθει καὶ νὰ δειπνήσει μαζί μας.
῾Η τροφὴ τοῦ Χριστοῦ, ἡ πόση του, ἡ στέγη του, τὸ ἔνδυμά του, ἡ ἀνάπαυσή του βρί-σκονται στὴν καρδιά μας. Βρίσκονται ἐκεῖ, ὅπου πρέπει νὰ συγκεντρώνεται ὁ νοῦς μας.
[1] (Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ε.Π.Ε. 8, 152, 8 – 9) (Τοκαρίδης Γεώργ., ἡ ὁντολογία τοῦ νοῦ κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ., μετ/κή ἐργασία Α.Π.Θ. Θεσ/κη, 2010, σ.26).
[2] Ἅγίου Ἰωάννου τοῦ Δμασκηνοῦ, «ἡ ψυχή εἶναι λογική καί νοερά», ἔκδοσις ἀκριβής Ὀρθοδόξου πίστεως κεφ.26).
[3] (Σεβ. Ναυπάκτου, π. Ἱερόθεος Βλάχος, https://www. pemptousia.gr/video/pos-orizete-o-nous-stin-orthodoxi-niptiki-paradosi-ke-peri-skotasmou-ke-therapias-tou-noos/)
[4] Γεωργίου Μαντζαρίδου καθηγητοῦ κ. τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Περιοδ. «᾿Ορθό-δοξη Μαρτυρία» Κύπρου, ἀρ. 45/ Χειμώνας 1995, σελ. 21-2. σ. 1).
[5] Γεωργίου Μαντζαρίδου καθηγητοῦ κ. τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς…ὅ.π.π.
