Τα κλεμμένα από την Αμφίπολη στο Βρετανικό Μουσείο: Άγγλοι «ψαράδες της στεριάς» στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με αρχαία αγκίστρια «ψάρεψαν» και αρχαία αντικείμενα από την Αμφίπολη…

Γράφει ο Γιώργος Λεκάκης

Στις πολεμικές επιχειρήσεις του 1912-1913 ευρέθησαν τμήματα ενός επιτάφιου μνημείου (του 4ου αι. π.χ.), έκτοτε γνωστού ως «Ο λέων της Αμφιπόλεως», που αρχικώς εκτιμήθηκε ότι στολίζει τάφο ή κενοτάφιο του ναυάρχου Λαομέδοντος.
Το μνημείο αναστηλώθηκε – όπως είναι σήμερα – επί νεότευκτου βάθρου, το 1936, και συγκολλήθηκε από τον γλύπτη Α. Παναγιωτάκη. Στην διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ξένοι στρατιώτες (Άγγλοι, Γερμανοί, Βούλγαροι, Τούρκοι) λεηλάτησαν την περιοχή της Αμφιπόλεως.
Οχυρωματικά έργα και αναταράξεις εδαφών από οβίδες, κάθε τόσο έφερναν στην επιφάνεια πολλά αρχαία αντικείμενα, και κυρίως αυτά που άστραφταν, δηλ. τα χρυσά, αφανίζονταν…
Έτσι πολλοί μέσα στην τούρλα του πολέμου, έκλεψαν πολλά και τα μετάφεραν στις χώρες τους, τα πούλησαν, και στην καλύτερη των περιπτώσεων ευρέθησαν στα μουσεία των χωρών τους.
Και κάποιοι ξαναήλθαν, μέσα στην δεκαετία, για να κλέψουν ό,τι δεν μπόρεσαν και είχαν εντοπίσει, με το πρόσχημα της επιστημονικής μελέτης…
Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο δρ. Έρικ Γκάρντνερ, ο οποίος υπηρετούσε στο Royal Army Medical Corps (R.Α.M.C). H μονάδα του ήταν στην δεξιά κοίτη του Στρυμόνος, και αντιμετώπιζε τον βουλγαρικό στρατό, περίπου 50 χλμ. Α.-ΒΑ. της Θεσσαλονίκης. (Η κοίτη του ποταμού τότε ήταν πολύ διαφορετική απ’ ό,τι είναι σήμερα).Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με την σειρά:
Μετά την καταστροφική απόπειρα των Άγγλων ιμπεριαλιστών να κυριεύσουν την Κωνσταντινούπολη, δια μέσου της χερσονήσου Καλλιπόλεως, όσα στρατεύματα απέμειναν επέστρεψαν στην Θεσσαλονίκη, τον Οκτώβριο του 1915. Έτσι εισήλθε η Βρετανία στο πολεμικό θέατρο των Βαλκανίων. Και βρετανικά στρατεύματα αντιμετώπισαν, στην κοιλάδα του Στρυμόνος, τον γερμανικό και τον βουλγαρικό στρατό, οι οποίοι είχαν σπεύσει για να βοηθήσουν τους Τούρκους συμμάχους τους.
Η πρώτη γραμμή των Βρετανών οχυρώθηκε στους… αρχαίους μακεδονικούς τύμβους του 400 π.Χ., που ήταν γι’ αυτούς μια πρώτης τάξεως οχυρωματική γραμμή, έτοιμη και ισχυρή!
Σε μια ανταλλαγή πυρών, στην Αμφίπολη, μια οβίδα έσκασε πάνω σε έναν αρχαίο τύμβο, ηλικίας άνω των 2.000 ετών! Με την πτώση της οβίδας, έσπασε ο τύμβος, και ο Γκάρντνερ μαζί με Βρετανούς αξιωματικούς, βρήκαν μέσα σε αυτόν τα οστά ενός αρχαίου άνδρα, υπολόγισαν του 200 π.χ., ο οποίος κρατούσε στα χέρια του μπρούτζινα αγκίστρια ψαρέματος. (Αυτά στην σύγχρονη εποχή, διαβαθμίζονται ως αγκίστρια από νο 11 έως 4).
Ήταν αγκαθωτά και το τέλος των κορμών τους ήταν πεπλατυσμένο (σαν άγκιστρα-φτυάρια) με τις κοφτερές γραμμές στο στέλεχος κάτω από τα πεπλατυσμένα άκρα, για να κρατήσουν το θύμα με μεγαλύτερη ασφάλεια. Αυτή ήταν η σωτηρία τους! Διότι ο βρετανικός στρατός έπασχε έλλειψη πρωτεϊνών, δεδομένου ότι τα αλιευτικά τους σύνεργα είχαν χαθεί κατά την οπισθοχώρησή τους! Τα αρχαία αγκίστρια μοιράσθηκαν στους αξιωματικούς και με αυτά ψάρεψαν κυπρίνους (κάποιους βάρους έως 7-8 κιλών)!!!Έτσι τα αρχαία μακεδονικά αγκίστρια έσωσαν τον βρετανικό στρατό! 
Ένα απ’ αυτά τα «σωτήρια» αρχαία αγκίστρια έφθασε στην Αγγλία και λέγεται ότι δωρίθηκε στο Imperial War Museum του South Kensington (στο Λονδίνο) τον τομέα της R.Α.M.C. Αλλά ο υπεύθυνος του μουσείου, P. Cornish, το 1995, δήλωσε πως δεν το έχει εντοπίσει στην συλλογή του! Διότι, δικαιολόγησε, το μουσείο μετακόμισε το 1935 και χάθηκαν αρχεία και εκθέματα!.. (Πηγές: L.G.K. Cameron «Rod, pole & perch», εκδ. M. Hopkinson, Λονδίνο, 1928. Και άρθρο του Fr. Buller, με τίτλο «The Macedonian fly», στο «The American Fly Fisher», περ. του Amer. Museum of Fly Fisher, τ. 22.4, 1996). Και αντί να τιμήσουν και να εκτιμήσουν την σωτηρία τους οι Βρετανοί, από τα αρχαία σύνεργα των Μακεδόνων ψαράδων, επιδόθηκαν σε ένα ακόμη επαίσχυντο έργο: Έκλεψαν και άλλα αντικείμενα απ’ αυτούς τους τάφους της Αμφιπόλεως. Και φαίνεται πως ο δρ. Έ. Γκάρντνερ δεν βρήκε μόνον αγκίστρια. Αλλά «ψάρεψε» και άλλα αρχαία αντικείμενα, πολύ πιο πολύτιμα…

Κι αυτό γιατί ο βιογράφος του Έ. Γκάρντνερ «εδώρισε» το 1920 – 36 χρόνια πριν αρχίσουν οι επίσημες ανασκαφές στην Αμφίπολι! – στο… Βρετανικό Μουσείο, κάποια αρχαία αντικείμενα από την Αμφίπολη, που κατείχε (πώς; από πού; με ποια νόμιμα παραστατικά άραγε;), γενόμενος ο ίδιος αρχαιοκάπηλος και το Μουσείο κλεπταποδόχος. Τα ευρήματα αυτά είναι:

 ➔ ένα χρυσό επιστόμιο (μήκους 6,5 εκατ., πάλι του 6ου αι. π.χ.), διακεκομμένο με έκτυπη διακόσμηση – αρ. 1918,0415.5.
➔ ένα ασημένιο πλακίδιο (μήκους 6,5 εκατ.), με διακεκομμένη έκτυπη διακόσμηση, επίσης του 6ου αι. π.Χ. – αρ. 1918,0415.6.
➔  ένα ορειχάλκινο δακτυλίδι (επίσης του 6ου π.χ.), διαμέτρου 2 εκατ. Μια σπείρα το ένα άκρο της οποίας καταλήγει σε ένα ελικοειδές τμήμα, το δε άλλο εχάθη… – αρ. 1918,0415.3.
➔ μια ορειχάλκινη καρφίτσα, του 6ου αι. π.χ., μήκους 11,5 εκατ., προερχόμενη μάλλον από κάποιο εργαστήρι των Βαλκανίων [1] – αρ. 1918,0415.4.
➔ ένα κεραμικό αγγείο (βάζο) του 6ου αι. π.χ. ύψους 53,34 εκατ. – αρ. 1918,0415.1
➔ ένα μελαμβαφές κεραμικό κύπελλο (του 6ου αι. π.χ.), διαμέτρου 12 εκατ. ζωγραφισμένο με τελείες, κάτω από τον ώμο, προερχόμενο όμως από εργαστήρι της Λακωνίας – αρ. 1918,0415.2.
➔ Και ίσως και ένα μαχαίρι (μήκους 18 εκατ.). Είναι σιδερένιο και σώζεται σε δυο κομμάτια – αρ. 1920,1122.2. Το μουσείο σημειώνει ότι ίσως είναι προϊόν της ανασκαφής της British Salonika Force!.. Ποια είναι αυτή; Από πού κι ως πού έκανε ανασκαφές στην Αμφίπολη; Με ποια άδεια;

Ακόμη, από την «ξεπουπουλιασμένη» Αμφίπολη, και πριν φθάσουν σε αυτήν οι αρχαιολόγοι μας, κάποια Hutton επώλησε το 1899 στο Βρετανικό Μουσείο πήλινο ειδώλιο (11,5 εκατ.) του Άττυος να παίζει σύριγγα με πόδια σταυρωτά. Ο Άττυς κάθεται επί βράχου, φορά φρυγικό πίλο, με αιχμηρά κατσαρά και μακρά πτερύγια, και έναν κοντομάνικο χιτώνα, ζωσμένο πάνω από το απόπτυγμα. Ο μανδύας του απλώνεται κάτω από τον βράχο. Πιθανώς φορά και μπότες! Το κεφάλι του έχει βυθισθεί στο στήθος του! Ακουμπά στον βράχο με το αριστερό του πόδι. Εκεί και το ραβδί του βοσκού, με γυριστό τέλος. Φιλοτεχνημένο από κοκκινο-καφέ χονδροπηλό, με μια μεγάλη μίκα. Φέρει διακόσμηση από λευκό επίχρισμα. Ανάγεται στην ελληνιστική περίοδο – αρ. 1899,0201.1.

Φαίνεται πως αυτή η τερακότα… άρεσε πολύ στο Μουσείο, το οποίο «αγόρασε» (!) άλλες δυό, από Έλληνα αυτήν την φορά: Κάποιος Μιχάλης Ρίτσος «επώλησε» το 1907 στο Βρετανικό Μουσείο πήλινο ειδώλιο (17,3 εκατ.) του Άττυος, καθισμένου επί βράχου, με το δεξί του χέρι να κρατά μια σύριγγα, ακριβώς κάτω από το πηγούνι του, και το αριστερό του χέρι να ακουμπά στον μηρό του. Φορά έναν φρυγικό πίλο, με αιχμηρά κατσαρά και μακριά πτερύγια, κοντομάνικο χιτώνα και μανδύα. Φτιαγμένο από ανοικτό καστανό πηλό (με μίκα), λευκό επίχρισμα. Έχει τριανταφυλλί χρώμα στο ιμάτιο, και κόκκινο στο δεξί χέρι. Ανάγεται στην ελληνιστική περίοδο – αρ. 1907,1024.1.

Ο ίδιος αναφέρεται ως «πωλητής», το 1909, και ενός άλλου πήλινου ειδωλίου (13 εκατ.), πάλι με τον νεαρό ερωτευμένο Άττυ αναπαυόμενο, να κοιμάται πάνω σε έναν βράχο, και να στηρίζει το κεφάλι του στο αριστερό του χέρι, και τον αριστερό αγκώνα του πάνω σε βράχο, ενώ στο δεξί του χέρι κρατά μια σύριγγα-αυλό του Πανός! Τα μάτια του τα έχει κλειστά. Φορά ρούχο με περίτεχνες και πολύπλοκες πτυχώσεις, και ο μανδύας του κρέμεται. Είναι καμωμένο από χονδρό πηλό, πορτοκαλί (με μίκα) και λευκό επίχρισμα. Ανάγεται κι αυτό στην ελληνιστική περίοδο – αρ. 1909,0411.2. Σημειώνεται πως η φρυγική λατρεία του Άττυος ήταν ευρύτατα διαδεδομένη στην Αμφίπολι (και σ’ όλη την Β. Ελλάδα), όπως είπα, και παρόμοιες τερακότες έχουν βρεθεί πολλές στην περιοχή, με διάφορα θέματα. Παραστάσεις του καθιστού Άττυος είναι πολύ κοινές στην Μακεδονία και άλλες περιοχές της Β. Ελλάδος. Η ακριβής χρονολόγηση είναι δύσκολη. Ωστόσο, παρά τον θρησκευτικό συντηρητισμό που ακολούθησε με την επιβολή του χριστιανισμού, ο τύπος αυτός του νεαρού ερωτευμένου, που πέθανε από την αγάπη του για μια θεά, με διάφορες παραλλαγές, είχε μια πολύ μακρά ζωή. Πρόσφατες ανασκαφές στο ΒΔ. τμήμα της Αμφιπόλεως απεκάλυψαν ένα ιερό του Άττυος, με παρόμοια εικόνα. Μαζί βρέθηκαν κέρματα του 2ου και του 1ου αι. π.χ. – άρα η λατρεία του ήταν ισχυρή και στην ύστερη ελληνιστική περίοδο.

Το επόμενο «απόκτημα» του Βρετανικού Μουσείου, από την Αμφίπολη, ήλθε, το 1920. Και όχι μέσω διακρατικών αρχαιολογικών συμφωνιών, αλλά μέσω Sotheby’s (7.12.1920) και Spink & Son Ltd. Αυτή η εταιρεία επώλησε δυο ζευγάρια αρχαίων χρυσών ενωτίων (ύψους 3,7 εκατ., βάρους 4 γραμμ., του 400-350 π.χ.), ευρεθέντα στην Αμφίπολη!
Το κάθε ένα έχει την μορφή ανεστραμμένης πυραμίδας! Στην κορυφή του μετώπου της πυραμίδας είναι ένα φύλλο ανθέμιου, με σπειροειδή γλυφά φύλλα, και σε κάθε γωνιά ένας σωρός από τέσσερα δημητριακά! Το ανώτερο τμήμα της πυραμίδας είναι διακεκοσμημένο με ένα διάζωμα από σπείρες κατά ζεύγη, και πάνω και κάτω έχει ένα σπιράλ με γλυφές και απλό σύρμα. Κάτω από αυτό, είναι δύο επίπεδα με 4 σφαίρες με κόκκους στα διάκενα και μια κάθετη λωρίδα μεταξύ των ζευγών των σφαιρών.
Η βάση έχει σχήμα κώνου είναι κατασκευασμένη από ένα πηνίο από σύρμα. Τερματίζει σε δύο μικρές υδρόγειες σφαίρες που χωρίζονται από τρεις κόκκους. Το άγκιστρο καταλήγει στο μέτωπο με το κεφάλι ενός φιδιού! Εάν όλο αυτό δεν είναι μια γραπτή απόκρυφη μαρτυρία, τότε τι είναι; – αρ. 1920,1221.5 και 1920,1221.6.
Η βασική μορφή αυτών των ενωτίων έχει μια μακρά ιστορία, πιθανότατα από τις αρχές του 6ου π.χ. αι. και συνεχίζεται έως και την ελληνιστική περίοδο. Πολλά τέτοια, αλλά απλά χάλκινα, έχουν βρεθεί στους Λουσούς, την Ολυμπία και την Όλυνθο.[2] Ένα ζευγάρι παρόμοια χρυσά σκουλαρίκια από την Αμφίπολη αναφέρθηκε και στην (παράνομη) αγορά της Γενεύης[3]…

Ακόμη, το Μουσείο αυτό έχει περίπου 850 (!) νομίσματα από την Αμφίπολη, ενώ άλλα 9 έχει το Μουσείο Getty, κλπ.[4]
Ανάμεσα στα άλλα ύποπτα ευρήματα από την Αμφίπολη, που έχει το Βρετανικό Μουσείο, είναι και ένα ορθογώνιο πλακίδιο (5,08 Χ 2,54 εκατ.), με άγνωστο κείμενο των γνωστικών, του 2ου-3ου αι. μ.Χ. Πρόκειται για μια λεπτή πλάκα χρυσού, με δέκα γραμμές-επιγραφή, κείμενο των γνωστικών, η οποία επειδή έχει υποστεί ζημιά σε μερικά μέρη, ίσως κατά την λαθρομεταφορά της, είναι δύσκολο να την διαβάσει κανείς και να δει τι λέει! Αυτήν την αγόρασε το Μουσείο από τον Peter Crosbie το 1867! – αρ. 1867,0807.1. Αυτό μας αποκαλύπτει και μια άλλη – άγνωστη έως τώρα – πτυχή της ιστορίας της πόλεως, πως έγινε και κρύπτη των κειμένων των κυνηγημένων γνωστικών…  Η Ιστορία της Αμφιπόλεως, δεν έχει γραφεί ακόμη…